સાહિત્યનાં સિધ્ધાંતો-01

                         સાહિત્યનાં સિધ્ધાંતો=(પ્રો.ડો.રમેશ સાગઠિયા)

કલા અને એની વ્યાખ્યા=સૌંદર્યદષ્ટી અને આનંદાનુભૂતિ,કલા એટલે અનુકરણ ?, કલા એટલે વાસ્તવિકતાનું મનોગ્રાહ્ય સ્વરુપે થયેલું કલાત્મક નિરુપણ, કલાનું ઉદગમ સ્થાન માનવજીવન અને જગત  છે. કલા એટલે આનંદાનુભૂતિજન્ય કલ્પના અને વાસ્તવિકતાનું સંયોજન-મિશ્રણ હોય છે.                                               કલાનાં બે પ્રકારો=કલાનાં ઉદ્દેશને આધારે બે પ્રકારો છે- લલિતકલા(આનંદ માટે સર્જાય છે એવી કલા) અને લલિત્તેતરકલા(જે ઉપયોગમાં આવવા માટે જ સર્જાય છે એવી કલા) એમાં લલિતકલાનો ઉદેશ આનંદપ્રધાન અને લલિત્તેતરકલાનો ઉદ્દેશ ઉપયોગીતાવાદનો છે. લલિતકલાનાં પાંચ પ્રકારમાં સ્થાપત્ય, શિલ્પ, ચિત્ર, સંગીત અને સાહિત્ય એ લલિતકલા છે, જ્યારે; સુથારીકામ, લુહારીકામ, કડિયાકામ વગેરે લલિત્તેતરકલા છે.

લલિત અને લલિત્તેતર કલાની ભેદરેખા= લલિતકલામાં ચિતસ્પર્શી, કલ્પનાસભર, આનંદપ્રધાન, ઉર્મિપ્રધાન, સૌંદર્યપ્રધાન, મૂલ્યનિષ્ઠ અને ભાવનાત્મક કલા. જયારે લલિત્તેતર કલામાં વ્યવહારિકતા, ઉપયોગીતાવાદ, બુધ્ધિ અને તર્ક પ્રધાન, સત્ય અને વાસ્તવનું જગત, માહિતીપ્રદ અને ભૌતિકવાદી કલા છે.

લલિતકલા વિશે= એનાં મુખ્ય પાંચ પ્રકારો છે- સ્થાપત્ય(મંદિર, મહેલ, ઇમારત વગેરે), શિલ્પ(મૂર્તિઓ, ઝીણી કોતરણીઓ), ચિત્ર, (આ ત્રણેય કલાઓમાં ઉપાદાન ભૌતિક અને આંખની કે દશ્યકલા છે,) સંગીતકલા અને સાહિત્યએ સૂક્ષ્મ માધ્યમનો ઉપયોગ (શ્રાવ્ય કે કાનની કલા) કરે છે. હેગલ નામનાં વિદ્વાન કલાનાં ઉપાદાન, ગતિશીલતા, જીવંતતા, ભાવ નિરુપણ અને સર્જન ભાવનની વધુ શક્યતાઓને ધ્યાને લઇને ‘ઉચ્ચાવચતાક્રમ’ મુજબ સ્થાપત્ય કલાને સૌથી નિમ્ન અને સાહિત્યકલાને સૌથી વધુ ઉંચી કલા ગણાવે છે.

સાહિત્યકલાની શ્રેષ્ઠતા =સાહિત્યકલા એ સૌથી શ્રેષ્ઠ છે કારણ કે એનું માધ્યમ કે ઉપાદાન સૌથી વધુ સુક્ષ્મ છે, વિવિધ અને વિપુલ વિષય સાથેનું કાર્યક્ષેત્ર, દશ્ય અને શ્રાવ્યકલા, વિશિષ્ટ ભાવન, સ્થળ અને કાળથી ઉપર, નિરુપણ રીતિમાં વૈશિષ્ટ્ય અને વિપુલતા ને વિવિધતા, શક્યતાઓ અને વધુ સંભાવનાઓ, સર્વજન સુલભ, આસ્વાદની ક્ષમતા, માંગલ્યની ભાવના, અલૌકિક આનંદની કલા અને આત્માની અમરકલા હોવાથી અન્ય લલિતકલાની તુલનામાં સાહિત્યકલા એ સર્વશ્રેષ્ઠ કલા છે.

છંદ અને અલંકારોની સ્થાન ને મહત્વ=એ કોઇપણ કાવ્યનું અંગ છે, નહીં કે સંપૂર્ણ. તેથી એ રસપોષક, સાહજિક અને એ કાવ્યમાં ઓગળી ગયેલાં, આગંતુક ના લાગે એવાં, સાધક હોવો જોઇએ, પણ બાધક નહીં, સૌદર્ય વધારનારો, રસભંગ ના કરે એવા, અર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં મદદ કરનારા, આકર્ષક અને આસ્વાદ્યશીલ, કલા દષ્ટીને પોષક બને, પણ શોષક નહીં, સાહજિક પણ સાહિત્યિક, ઉપકારક ને ઉરસ્પર્શી, ભૂષણ રુપ જોઇએ, દૂષણ રુપ નહીં, ભાર કે બોજવાળા નહીં અને એનાં મુખ્ય ત્રણ પ્રકારો છે, (1) શબ્દ (2) અર્થ (3) મિશ્ર-એ રીતે એનું યોગ્ય માત્રામાં અને વિવેકપૂર્ણ રીતે સંયોજિત થયેલું હોવું જોઇએ.

સાહિત્યનાં મુખ્ય હેતુઓ=હેતુ અર્થાત મૂળ તરફ જોવું-એ અર્થમાં. સાહિત્યનાં શ્રેષ્ઠ સર્જક થવા માટે ત્રણ ગુણ જરુરી છે.-લાયકાત કે પાત્રતા હોવી જ જોઇએ. એ ના હોય તો સર્જક-કવિ ઝાંખો-નબળો-મર્યાદાવાળો કે ખામીજન્ય ગણાય, તેમાં (1)=પ્રતિભા(કૌશલ્ય કે ઇશ્વરદત્ત મળેલો સંસ્કાર કે ટેલેંટ કે વિશિષ્ટ શક્તિ.), (2)=નિપુર્ણતા (વ્યાકરણાદિનું કે શબ્દ અને અર્થનું જ્ઞાન-પારિભાષિક કે પ્રતિકાદિનાં શબ્દાર્થનું જ્ઞાન તે નિપુણતા) અને (3)= અભ્યાસ (સમય અને સ્થળ, સ્વરુપ અને શૈલીવિજ્ઞાન સાથેની નવી-નવી બાબતોથી સુસજ્જતા રહેવાની કે પ્રયોગશીલતા કે સાંપ્રત સાહિત્યિકવાદની જાણકારી એ એની લાયકાત ગણાય.)ની કુલ ત્રણ શરતો સાથે સર્જક બની શકાય.

સાહિત્યનાં પ્રયોજનો=પ્રયોજન અર્થાત ફળપ્રાપ્તિનાં અર્થ તરીકે જોવું. આ રીતે સાહિત્યનાં મુખ્ય 6 (છ) છે. યશપ્રાપ્તિ (કીર્તિની કમાણી કરાવે), અર્થપ્રાપ્તિ(પૈસાની કમાણી કે ધનપ્રાપ્તિ), વ્યવહારનું જ્ઞાન (ક્યાં-ક્યારે-કોની સાથે ક્યા પ્રકારે-સમયે કઇ રીતે વર્તવું તે શીખવાડે તે.), અનિષ્ટનું નિવારણ (આવનાર અમંગળ કે વિધ્નની પહેલાંથી જ અન્યનાં જીવનનાં અનુભવનો લાભ મેળવીને શીખી લેવાનું પ્રયોજન), કાંતાસંમિત ઉપદેશ (પ્રિયજન કે પ્રેયસીની સાથેનાં સંવાદ સાથે પ્રગટતો ઉપદેશ-પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે, પણ ભાર રુપ નહીં, પણ મિત્ર રુપે મળતો ઉપદેશ) અને અલૌકિક આનંદ(નિજાનંદ કે આત્માનંદ માટેનું શ્રેષ્ઠ પ્રયોજન).

સૌષ્ઠવવાદી(ક્લાસિક)અને કૌતુકવાદી(રોમેંટિક) વલણ= કોઇપણ સાહિત્યમાં સર્જકનાં મનનો સંસ્કાર કે માન્યતાઓ કે મનોવૃત્તિઓ કે મનોવલણ પડેલાં હોય છે, કોઇ પરંપરાવાદી તો કોઇ પ્રયોગશીલતાવાદી હોય છે. સૌષ્ઠવવાદી વલણમાં પરંપરાનું અનુકરણ, બોધલક્ષી, બિનઅંગત વિષયનું નિરુપણ, આકાર ઉપર ભાર, ભાષા પૌઢને પરિપકવ હોવા જોઇએ. જ્યારે, કૌતુકવાદી વલણમાં પરંપરાનો વિદ્રોહ, પ્રયોગશીલતાનું મહત્વ, કલ્પનાપ્રધાનતા, પલાયનવૃત્તિ, અદભૂત કે ચમત્કાર વિષયક, એનો સ્વીકાર, સૌંદર્યદર્શીતા, ઇન્દ્રિયગ્રાહ્યતા, વ્યક્તિવાદની ભાવના, નિર્વેદની પ્રધાનતા. આમ, આ બંન્ને સર્જકનાં મનોવલણો ઉપરાંત ત્રીજું વાસ્તવાદી મનોવલણ કે માત્ર હકીકતકેન્દ્રી માનસ સાથે પોતાનાં સાહિત્યનું સર્જન કરતો હોય છે.

આકૃતિ અને અત:સ્તત્વ વિશે= ઇ.સ.1907માં એજરા પાઉંડે સૂત્ર આપ્યું-‘સાહિત્યમાં આકૃતિ એ એનું પ્રાણતત્વ છે.’ માત્ર વસ્તુ કે સામગ્રીનો જ મહિમા નહીં, પણ એની સ્વરુપગત કે આકૃતિગત મહત્વને પણ સ્વીકરવું, મૂળે સોનું પણ એનાં અનેક પ્રકારનાં ઘરેણાં બને, નરસિંહ મહેતા કહે છે તેમ- ‘ઘાટ ઘડિયા પછી નામ રુપ જૂજવા..’ જુદાં-જુદાં ઘાટ કે સ્વરુપ કે આકૃતિનું મહત્વ છે. નવલિકા, નાટક, નવલકથા, સોનેટ, ગઝલ વગેરે સ્વરુપ કે પ્રકાર કે ઘાટ છે,એનું એ રીતે અલગ અને અનન્ય મહત્વ છે. આકૃતિ કલાત્મક જોઇએ, ભાવસુંદર્ય, કલાસૌંદર્ય, રસસુંદર્ય, ભાષા અને શબ્દસૌંદર્ય, છંદ-અલંકારસૌંદર્ય, કથનરીતિનું સૌંદર્ય અને સામગ્રીને અનુરુપ આકૃતિનું મહત્વ સર્જકે સ્વીકારવું જોઇએ. અર્થાત જેટલું મહત્વ અંત:સ્તત્વનું છે, એટલું જ મહત્વ આકૃતિનું પણ છે.  

વિવેચનની ઉપયોગીતા= કૃતિનાં ગુણ અને દોષ તપાસવાં, કૃતિનાં કલાતત્વની તપાસ કરવી, કૃતિનાં યુગધર્મને અભ્યાસવાં, કૃતિની શૈલી, શિલ્પ, સંરચના અને સંદેશને તપાસવાં, કૃતિનાં રસકેંન્દ્રો અને ભાવન બિંદુઓને આસ્વાદવા અને કલાત્મક ઉદ્દેશોની તપાસ કરવી.

વિવેચનની પધ્ધતિઓ=ઐતિહાસિક પધ્ધતિ, તુલનાત્મક પધ્ધતિ અને કૃતિનિષ્ઠ કે વ્યક્તિગત પધ્ધતિ.

વિવેચકની સજ્જતા=રસિકતા, કલાનો પૂજારી, ભાવને ભાષાકીય સમૃધ્ધ, પૂર્વગ્રહમુક્ત, વિદ્વાન, પ્રામાણિક અને નિષ્ઠાવાન, વાચનપ્રિય જીવ અને વિપુલ તેમ જ વૈવિધ્યતાપૂર્ણ વાચન, સ્વતંત્ર મિજાજનો, સમતાવાદી, તટસ્થ ને સહિષ્ણુ, નિર્ભય અને નિખાલસ, સાહિત્યનો સાધક હોવો જોઇએ.

વિવેચન શાસ્ત્ર છે કે કલા?= કલા સ્વતંત્ર હોય જ્યારે શાસ્ત્ર પરતંત્ર ને સિધ્ધાંત ઉપર આધારિત, કલા આનંદપ્રધાન જ્યારે શાસ્ત્ર માહિતી ને માર્ગદર્શક, કલા જીવંત અને ગતિશીલ તેમ જ રસિક જ્યારે શાસ્ત્ર ભારેખમ અને જડવાદી તેમ જ અગતિક, કલા ભાવનાત્મક કે લાગણીશીલ જ્યારે શાસ્ત્ર ભૌતિકવાદી અને વધુ બૌધિક કે તાર્કિક, કલા પ્રતિભાકેન્દ્રી જ્યારે શાસ્ત્ર પરોક્ષીવૃતિથી સભર, કલા એ સર્જનાત્મક ઉદેશથી, જ્યારે શાસ્ત્ર એ મુખ્યને માત્ર સમીક્ષાલક્ષી ચર્ચા-મીમાંસા કરે છે.

રીતિ= સાહિત્યમાં એની અભિવ્યક્તિની જુદી જુદી રીત હોય છે, તેનાં મુખ્ય ત્રણ પ્રકારો છે. તેમાં વૈદર્ભી(સીતા જેવી શાંત, સહનશીલ,ઠંડી અને સૌમ્ય ભાષા અને ભાવાભિવ્યક્તિ તે વૈદર્ભી રીતિ છે. તો ગૌડી (ગૌડપ્રદેશનાં જેવી મધ્યમગુણ-લક્ષણો ધરાવતી તે ગૌડી કે ગોડી રીતિ ગણાય. અને પાંચાલી(દ્વૌપદી જેવી) તીખી-તિક્ષ્ણ, મર્મભેદી અને મારકણી, આક્રોશી અને આવેગવાળી કાવ્યની રીતિ તે દ્વૌપદી રીતિ ગણાય.           ગુણ= માધુર્ય (કાવ્યમાં આવતો માધુર્યપણાનાં ભાવ-ભાષાનાં ગુણને માધુર્ય કહેવાય), ઓજસ (જે કાવ્યમાં તેજસ્વીપણું કે અજવાશ જેવું કે પ્રકાશમાન ભભકભર્યા ગુણનું આલેખન હોય તેને કાવ્યનો ઓજસ ગુણ કહેવાય) અને પ્રાસાદિક(મહેલ કે સાત્વિક-પવિત્રપણાનાં ભાવ-ભાષાનાં ગુણલક્ષી કાવ્યને પ્રાસદિક ગુણ કહેવાય).

ધ્વનિ= વસ્તુધ્વનિ (કાવ્ય દ્વારા કહેવાનો કે કહેવાયેલો અર્થ-ભાવ-સાર કે હેતુ કોઇ વસ્તુનાં માધ્યમથી કહેવાય ત્યારે તે વસ્તુધ્વનિ બને છે.), અલંકારધ્વનિ (જ્યારે કાવ્યનો કહેવાનો કે કહેવાયેલો અર્થ-ભાવ-સાર કે હેતુ કોઇ અલંકારને માધ્યમ બનાવીને કહેવાય ત્યારે એને અલંકાર ધ્વનિ કહેવાય છે.) અને રસધ્વનિ (જ્યારે કોઇપણ કાવ્યમાં કહેવાનો કે કહેવાયેલો અર્થ-સાર-હેતુ કે ઉદ્દેશ-ધ્વનિને રસનાં માધ્યમ રુપે પ્રગટ કરવામાં આવેલો હોય ત્યારે એને રસધ્વનિ કહેવાય છે).

વક્રોક્તિ= જ્યારે કોઇપણ કાવ્યાદિમાં વક્ર ઉક્તિ કે પંક્તિ આવે, જ્યારે સીધી રીતે નહીં; પણ વાંકી રીતે કે વક્રતાયુક્ત કહેવાય ત્યારે તે વક્રોક્તિ કહેવાય છે. તેનાં મુખ્ય છ પ્રકાર છે. પદપરાર્ધ, (પદનાં પાછળનાં ભાગથી વક્રતા કે અર્થ પ્રગટે ત્યારે.) પદપૂર્વાર્ધ (પદનાં પૂર્વભાગથી વક્ર અર્થ પ્રગટે ત્યારે) વર્ણવક્રતા (કાવ્યમાનાં વર્ણ દ્વારા વક્રતા જન્મે ત્યારે), વાક્યવક્રતા, પ્રકરણવક્રતા અને પ્રબંધવક્રતા.

લલિતસાહિત્ય અને લલિત્તેતર સાહિત્ય વિશે= લલિતસાહિત્ય સર્જનાત્મક જ્યારે લલિત્તેતર સાહિત્યમાં શાસ્ત્રીય અને વૈજ્ઞાનિક અભિગમ, લલિતસાહિત્ય ભાવનાપ્રધાન અને લલિત્તેતર સાહિત્ય માહિતીપ્રદ, લલિત સાહિત્ય આનંદપ્રધાન જ્યારે લલિત્તેતર સાહિત્યમાં ઉપયોગીતાવાદ, લલિતસાહિત્યમાં ભાવ-ભાષાની વ્યંજના જ્યારે લલિત્તેતર સાહિત્યમાં વ્યવહારની ભાષાશૈલી, લલિતસાહિત્યમાં ચૈતસિક વાત જ્યારે લલિત્તેતર સાહિત્યમાં બૌધિક અને તાર્કિકતા વધુ, લલિતસાહિત્યમાં ચમત્કારપ્રધાન જ્યારે લલિત્તેતર સાહિત્યમાં વધુ ચોક્કસાઇ અને સૈધ્ધાંતિક વાત હોય છે. દા.ત. લલિતસાહિત્ય એટલે કવિતા, નવલિકા, નવલક્થા વગેરે, જ્યારે લલિત્તેતરસાહિત્ય એટલે દૈનિકપત્રો, ઇતિહાસલેખો તેમજ વિવેચન જેવું માહિતીકેન્દ્રી સાહિત્ય.

વિવેચનનું કાર્યક્ષેત્ર=કોઇપણ સાહિત્યમાં સર્જકનો પોતાનો વિષય-વિચાર-માન્યતા રજૂ થયેલ હોય છે, તેમાં સર્જકનાં ધ્યેયનું દર્શન, કૃતિનાં રહસ્ય કે ગૂંચનું નિરાકરણ, આનંદાનુભૂતિનું દર્શન, સામાજિક જવાબદારી -ઓનું  કર્તવ્ય નિભાવવું, માનવમૂલ્યોનું જતન અને સંવર્ધન, વિકૃત સાહિત્યનો બહિષ્કાર, સંવાદ અને સમંવયનો સેતુ રચવો, સર્જનની અને સર્જકની કલાદષ્ટી અને ભાવદષ્ટીનો આસ્વાદ અને માર્ગદર્શન આપવાનું છે..કોઇ ‘કલા માટે જ કલા’નાં તો કોઇ ‘જીવન માટે કલા’નાં સૂત્રને સ્વીકારીને સાહિત્યને સર્જતો હોય છે. વિવેચક ‘કલા ખાતર કલા’નાં સૂત્રને સ્વીકારી કૃતિનાં વિષય-વિચાર-સ્વરુપ-શૈલી-સંવિધાન-શબ્દ- અર્થ-છંદ-અલંકાર-સમાજસંદર્ભ-સામગ્રી-જીવનસંદેશ-શીર્ષક-વિશેષતાઓ અને ખામીઓની ચર્ચા કરે છે.

વિવેચનનું મહત્વ કે અનિવાર્યતા= કૃતિનાં ગુણ અને દોષને તપાસવા, ખામીઓ અને મર્યાદાઓને તપાસવાં, સંદર્ભોની સહ-ચર્ચા ચર્વણા કરવી, સર્જક અને સર્જનને સહાયક બનવું, આસ્વાદને ઉપકારક બનવું અને વૈચારિક ધારાઓનું વિચાર-વિશ્લેષણ કરવું.

શબ્દશક્તિ= કોઇપણ શબ્દમાં રહેલી અર્થ વિસ્તાર કે અર્થ સંકોચનની શક્યતા કે શક્તિને ‘શબ્દશક્તિ’ કહે છે. શબ્દશક્તિ ત્રણ શરતો સાથે જન્મે છે. આકાંક્ષા, યોગ્યતા અને સંનિધિ દ્વારાં, શબ્દશક્તિનાં મુખ્ય ત્રણ પ્રકારો છે; અભિધા, વ્યંજના અને લક્ષણા. અભિધામાં સાદગી હોય છે.(યોગ, રુઢિ અને યોગરુઢિની ત્રણ રીતિઓ દ્વારાં એ જન્મે છે.) જેમાં વ્યંગ કે વક્રોક્તિ સાથે હોય તે વ્યંજના શબ્દશક્તિ છે. એનાં મુખ્ય બે પ્રકારો છે, શાબ્દી વ્યંજના અને આર્થી વ્યંજના. (શાબ્દીનાં અભિધા અને લક્ષણા સાથે કુલ 14 સાધનો દ્વારાં એ જન્મે; જ્યારે આર્થી વ્યંજનાનાં કુલ 9 સાધનો દ્વારાં એ જન્મે છે.) લક્ષણા એ મહત્વની શબ્દશક્તિ છે ઘણાં તેને ‘આરોપિતક્રિયા’ પણ કહે છે. ત્રણ સંજોગોમાં એ જન્મે છે. જ્યારે મુખ્ય અર્થનો બાધ થાય ત્યારે, જ્યારે તદયોગ સધાય ત્યારે અને રુઢિ કે પ્રયોજન દ્વારાં એ જન્મે છે. એનાં મુખ્ય બે પ્રકારો છે-શુધ્ધા લક્ષણા               (તેનાં ચાર પ્રકારો. ઉપાદાનલક્ષણા, લક્ષણલક્ષણા, સારોપાલક્ષણા અને સાધ્યવસાનાલક્ષણા છે.) જ્યારે ગૌણીલક્ષણાનાં મુખ્ય બે પ્રકારો છે.(સારોપા ગૌણીલક્ષણા અને સાધ્યવસાના ગૌણીલક્ષણા.)

કાવ્ય એટલે શું?= શબ્દાર્થૌ સહિતૌ કાવ્યમ-અર્થાત  શબ્દ અને અર્થ સાથેનું તે કાવ્ય../ કવિતા એટલે કલ્પના અને ભાવાવેશોની ભાષા-હેઝલિટ/કાવ્ય એટલે સંગીતમય વિચાર-કાર્લાઇલ/કાવ્ય એટલે વાસ્તવમાં સંગીતમય વિચાર-કાર્લાઇલ/કવિતા એટલે શાંતિ અને સ્વાસ્થ્યતાનાં સમયમાં યાદ કરેલાં પૂર્વ ભાવાવેગો- વર્ડઝવર્થ/ કાવ્ય એટલે પ્રબળ લાગણીઓનો સહજ ઉભરો-વર્ડઝવર્થ/કાવ્ય એટલે મનુષ્યનાં સર્વોત્તમ જ્ઞાનનો અર્ક કે આવિષ્કાર-વર્ડઝવર્થ/કાવ્ય એટલે જીવનની સમીક્ષા-મેથ્યુ આર્નોલ્ડ/કાવ્ય એટલે રંગીન કલ્પનાની પૂર્વભૂમિકામાં જિંદગીને લયબધ્ધ રીતે વ્યક્ત કરવાની આગવી રીતિ-ટાગોર/કવિતા એટલે આત્માની કલા-આનંદશંકર ધ્રુવ..

સાહિત્ય અને સમાજ=પુરાણો સબંધ છે-બેંન્નેનો નાતો અવિભિન્ન છે-સામગ્રી તો સમાજની જ છે ને?-રજૂઆતની શૈલી પોતીકી છે-પોતિકો ઉમેરે છે-સાહિત્યકાર સમાજનું મુખ, મસ્તક અને હદય છે.-સમાજની ગમા-અણગમાની કે રાગ-દ્વૈષની કે હર્ષ-શોકની કે સારા-માઠા બનાવોની અભિવ્યક્તિ કરી આપે છે. એને સામાજિક-રાજકિય-સાંસ્કૃતિક-ધાર્મિક-શૈક્ષણિક-નૈતિક-બૌધિક વગેરે જેવાં તમામ સબંધો-સંદર્ભોની ચિંતા અને ચિંતનશીલતાની ગતિ-પ્રગતિ કે અધોગતિની આધારશીલાને કે કેન્દ્રવર્તી ભાવને આલેખી આપે છે સાહિત્યકાર- હતાશામાંથી બહાર કાઢી આપે છે સાહિત્યકાર-આશા, આસ્થા, આશ્વાસન, અપેક્ષા, આનંદ, આત્મિયતા અને શાંતિ-ક્રાંતિનાં મનોબીજારોપણ કરી આપે છે સર્જક, સમાજને ઘડવામાં, એનાં સ્પષ્ટ, સ્વચ્છ અને સ્વસ્થ માનસને બનાવવામાં કે ઘડી આપવામાં બહુ મોટો ફાળો છે સહિત્યકારનો. સર્જકની શબ્દસાધના ત્રણ કક્ષા હોય છે. ઉત્તમ, મધ્યમ અને નિમ્ન. સર્જકને ભૂતકાળ-ભવિષ્યકાળ અને વર્તમાનનાં ત્રણેય કાળ સાથેનો એમનો સબંધ રહેતો હોય છે..

કવિ=કવિ એટલે ભાષાનાં પ્રેમમાં પડેલો માણસ, જે ભાષા ઇશ્વરની માનવને મળેલી અદભૂત ભેટ છે.-ડબલ્યુ એચ.ઓડન.//જેમ માળી ગુલાબ ઉપર અત્તર છાંટતો નથી, તેમ સાચો કવિ કવિતાસર્જનમાં બનાવટી પ્રયત્ન કે મથામણ કરતો નથી-ઝાં કિકાકો.//મહાન કવિ થતાં પહેલાં એમણે બાળક બનવું પડે છે, સહજતા રુપે, સહદ્યતા રુપે અને વિસ્મય કે જિજ્ઞાસાવાળું-થોમસ મેકોલ//કવિ એ બુલબુલ પંખીની જેમ એકાંતમાં છુપાઇને પોતાની પ્રફુલ્લતાને પ્રેમાદર સાથે મધુર સ્વરે ગાઇ છે-કવિ શેલી//કવિ એટલે ઇશ્વરનાં ઘરનાં સૌંદર્યનો સંદેશ વાહક-ઇ.બી.બ્રાઉનિંગ//કવિ એટલે માનવ જાતનો પહેલો ગુરુ-હોરેસ//કવિનાં બે પ્રકાર, એક જે બને છે, જેને આદર આપીએ છીએ, ને બીજા ઇશ્વરીકૃપાથી બનીને મળે છે, જેને આપણે ચાહીએ છીએ-એમરસન//જો મોટાઓ જોતાં હોય તો મોટા શ્રોતાઓ તૈયાર કરો-વોલ્ટ વ્હિટમેન//વિચારને વિશિષ્ટ અને આગવા અભિગમ સાથે પ્રગટ કરી દે તે કવિ, જેમાં દષ્ટા અને સૃષ્ટા બંન્નેનું સંયોજન હોય છે-એલેઝાબેથ ચાર્લ્સ//કવિતા એ તો મનુષ્યજાતિની માતૃભાષા છે-જહોન જ્યોર્જ હમન//કવિતાને મનોરંજક બનાવવી કે મનુષ્ય જીવનની પ્રાણ રુપ ચેતના તે એનાં (કવિનાં) હાથમાં છે-જોન મેઇઝ ફિલ્ડ//કવિતા એટલે સંગીતમય વિચાર-કાર્લાઇલ//કવિતા એટલે સુખીમાં સુખી અને શ્રેષ્ઠમાં શ્રેષ્ઠ થવાનો ઉત્તમ દસ્તાવેજ-કવિ શેલી//કવિતા એ તો સર્વકલાની મહારાણી છે.-રોબર્ટ ફ્રોસ્ટ//સદગુણોની શાશ્વતીનો શાબ્દિક સંદેશ એટલે કવિતા-શરદચંદ્ર//કવિતા એટલે સત્યમ, શિવમ અને સૌંદર્યનો આગવો જીવનબોધ-શ્રી અરવિંદ//કાવ્ય એ તો માનવજાતિનો મહાયજ્ઞ છે-ટાગોર//કવિતા બોલતું ચિત્ર છે, ને ચિત્ર એ મુંગી કવિતા છે-સિમોનિદેશ//કવિતા એટલે હાડમાંસમાં લાગણીઓને પૂરવાનું કામ કરતો પ્રજ્ઞાપુરુષ-પૉલ એંગલ//કોઇપણ દેશ કે સંસ્કૃતિનાં ઇતિહાસને જાણવા એનું સાહિત્ય વાંચવાની ગરજ ઉભી કરે તે સાચું સાહિત્ય-‘દર્શક’//સાહિત્ય એટલે માનવસમાજની ભવ્યતા, રમ્યતા અને દિવ્યતાનો આછેરો આલેખ-લિન યુટાંગ//સાહિત્યમાં સામાજિક પ્રતિબધ્ધતા એનું આત્માતત્વ કે ઋત છે, વિત્ત છે, સત્તત્વ છે-જોસેફ મેકવાન...